کد مطلب:212665 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:229
فرضیه های جابر بن حیان
وی عقیده داشت كه فلزات عموما مركب از دو گوهر می باشند: یكی گوگرد و دیگری سیماب (جیوه). جابر معتقد بود كه اگر ما گوگرد و سیماب را با شرایط و امتبازات مخصوص و با میزان دقیق و تحقیقی به هم بیامیزیم، می توانیم از تركیب این دو گوهر، طلای ناب را تكوین كنیم و اگر تحت همین شرایط، مقدار سیماب بر گوگرد افزوده شود، نقره به دست می آید. جابر درباره معادن مس و سرب و آهن و قلع هم، قایل به همین عقیده بود.
یكی از علمای اروپا، وقتی عقیده جابر بن حیان را توضیح می دهد، چنین می نویسد: اگر چه عملیات طبیعی در عصر حاضر، قایل به تركیب فلزات از گوگرد و سیماب نیست؛ ولی ما نمی دانیم كه چرا هر وقت به كشف معادن طلا و نقره دست می یابیم، اطمینان داریم كه در همان گوشه كنارهای معدن، جیوه و گوگرد هم وجود دارد.
علمای قدیم، در میان فلزات گوناگون جهان، بیش از دو سه فلز را نمی شناختند مثلا: طلا و نقره و آهن. و این جابر بن حیان بود كه برای نخستین بار به وجود فلزات دیگر هم در كانهای دنیا پی برد، منتها وسیله استخراجش را به دست نداشت. [1] .
شخصیت بزرگ جابر تنها در فلسفه و نویسندگی او نیست، بلكه بیشتر از آن باید گفت: وی مردی آزمایشگر بود، و مدتهای درازی از عمر خود را در تركیب و تجزیه و تحلیل مواد گوناگون صرف كرد، و از هیچ گونه فعالیتی كه در عملیات كیمایی خود به كار می برد، خسته نمی شد، تا آنكه در شیمی امروزی، چندین ماده اصلی موجود است كه زاییده عملیات جابر بوده است، و كشف همان مواد اصلی را می توان مادر ترقیات كنونی شیمی نام نهاد.
جابر پایه گذار كیمیای قدیم و مؤسس شیمی جدید است. ترقیاتی كه اروپاییان در این علم نموه اند، در اثر پایه و بنایی است كه جابر اساس آن را پی ریزی كرده بود.
دكتر حتی می گوید: «نخستین كسی كه درباره ی طریقه تركیب داروها رساله ای نوشت، جابر بن حیان، پدر كیمیای عرب، بود.
بنابر روایات، وی شاگرد امام ششم، جعفر صادق (ع) نیز بوده است. جابر بیش از هر شیمی دان سلف، به اهمیت تجربه در كنجكاوی های خود اعتقاد داشت. و در پیشبرد شیمی از لحاظ نظری و علمی كوشش قابل ملاحظه ای كرد.
روایت های اروپایی كشف بسیاری از تركیبات شیمیایی را به او نسبت می دهند. كتاب های
[ صفحه 110]
منسوب به جابر، پس از قرن چهاردهم، در اروپا و آسیا، مهمترین كتب شیمی به شمار می رفت، و محقق است كه بسیاری مطالب تازه به علم شیمی افزوده است. جابر دو عمل مهم شیمی یعنی تكلیس و احیاء را از لحاظ علمی توصیف كرد، و نیز روش های قدیم را كه برای تبخیر و تصفیه و ذوب و تبلور به كار می رفت، تغییر داد. گر چه این نكته كاملا محقق نیست كه جابر طریقه به دست آوردن اسید سولفوریك و اسید نیتریك و تیزاب سلطانی را كشف كرده باشد، اما، وی به جای نظریه ارسطو درباره تركیب فلزات فرضیه دیگری نهاد كه تا قرن هیجدهم، یعنی اوایل دوران شیمی جدید، بر جا بود». [2] .
دكتر گوستاولوبون فرانسوی می نویسد: علمای اسلام، راجع به فلزات و نباتات و تركیب آن و متحجرات، تصانیف زیادی نمودند. مواد مهمه ای كه شیمی دانان یونان از آن بی اطلاع بودند، مانند: تیزاب سلطانی، الكل، جوهر گوگرد و تیزاب فاروق و... تماما از ایجاد و اكتشافات علمای مسلمین می باشد. مسلمین عمل تقطیر و غیره را كه از كارهای اساسی علم شیمی است، جاری و معمول داشتند. و این كه می نویسد: لاووازیه [3] موجد علم شیمی می باشد، باید در نظر داشت كه هیچ علمی دفعة ایجاد نشده است؛ چنانچه اگر لابراتوارهای هزار سال پیش مسلمانان و اكتشافات مهمه آنان در علم شیمی نبود، هیچ گاه لاووازیه نمی توانست در این علم قدمی به جلو بگذارد.
سپس دكتر گوستاولوبون می نویسد: از شیمی دانهای بزرگ اسلام، جابر بن حیان است. از كتب به جا مانده، چنین استفاده می شود كه او از خواص گازها اطلاع داشته؛ زیرا در یكی از كتب خود می نویسد: چون گازها با اجسام مركب شوند، شكل و خاصیت خود را
[ صفحه 111]
از دست می دهند و در حقیقت از آن چه كه بودند، تغییر می كنند. و اگر بخواهند آن ها را از اجسام باز گیرند، در این صورت ممكن است، دو حالت روی دهد: یكی آن كه گازها به تنهایی متصاعد گردیده و جدا گردد و اجسام طرف تركیب آن ها به جای خود بمانند، دیگر آن كه گازها و اجسام دفعة از بین رفته و فانی گردند.
دكتر گوستاولوبون بعد از بیان این جملات می نویسد: در تصنیفات جابر بن حیان، تركیبهای ذكر شده كه قبلا معمول نبوده است، مانند: جوهر شوره، تیزاب سلطانی، قلیاب، نوشادر، جیوه قرمز و سنگ جهنم [4] و....
جابر بن حیان اول كسی است كه در كتب خود، یك سلسله عملیات شیمیایی، از قبیل: تقطیر، تبخیر، انحلال، تجزیه و تركیب و غیره را، بیان نموده است. [5] .
علامه شهرستانی می گوید: دانشمندان اروپا، همگی اعتراف دارند كه نوزده عنصر از عناصری كه تا به امروز كشف شده است، از كشفیات جابر بن حیان است. جابر می گوید: برگشت تمام این عناصر، به یك عنصر است و آن عبارت از عنصر قوی برق و آتش است كه در باطن كوچك ترین ذره از ذرات ماده مستور است.
سپس علامه شهرستانی اضافه می كند: این گفته جابر كه در دنیای تاریك دیروز، به تعلیم از امام صادق علیه السلام، آن را اظهار داشته است، با نیروی عجیب الكترون [6] كه در دایره اتم كشف گردیده است نزدیك به یكدیگر و با هم مطابقت می كند. [7] .
جابر نخستین دانشمند اسلامی است كه به نحو مؤثری، علم شیمی را بر پایه آزمایش بنا نهاد و همین خصوصیت است كه به كار او جنبه علمی می بخشد. وی در این مورد، از دانشمندان یونانی قدم فراتر نهاد، و نتایج درخشانی را كه در آثار او منعكس است، به دست آورد.
دانشمند معروف مصری، عبدالرحمن بدوی، در كتاب «الحاد فی الاسلام» كه خلاصه شده نوشته های «پل كراس» است، چنین می نویسد: زحمات جابر بزرگ ترین گامی است كه
[ صفحه 112]
در قرون وسطی برای پایه گذاری علم طبیعی، بر مبنای اصولی كه بر كمیت و مقدار استورا است، برداشته شده است. این جز هدف علمای طبیعی امروز نمی باشد. از این جا عظمت و نبوغ دانشمندی چون جابر نمایان می گردد و همین كافی است كه تاریخ علوم جدید و قدیم، او را در صف اول قرار دهد.
نكته دیگر كه بیشتر مایه اعجاب است و بعضی دانشمندان بدان اشاره كرده اند، این است كه جابر و ابوریحان خاصیت رادیواكتیو و اجسام را به طور مبهمی درك كرده بودند و جابر مدعی بود كه این راز طبیعی در تمام فعالیت های طبیعی مؤثر است. [8] .
علامه شهرستانی می گوید: كشف رادیوم را به جابر نسبت داده اند؛ زیرا او در یكی از رساله هایش گفته: هر كه می خواهد خورشید تابان را، در دل شب تاریك قیرگون، مشاهده نماید، چنین و چنان كند. [9] .
در روایات افسانه ای بغداد، از قدرت علمی و صنعتی جابر چیزها نقل شده است. از جمله آن كه: جابر، برای یحیی بن خالد برمكی، صندوقی به ظرفیت یك انسان اختراع كرد كه به هوا بالا می رفت. [10] و مردی از فلز ساخته بود كه كار نگهبان را انجام می داد، و نزدیك شدن به آن مرد فلزی، قواعدی داشت، و اگر كسی بدون رعایت آن، می خواست از مقابل او بگذرد با شمشیر بر فرقش می زد. [11] .
نظریه اختراع چیزی شبیه تلفن با تلگراف، از جابر، به وسیله علمای طبیعی بعد وی، نقل شده است كه می گویند: ممكن است با رشته های فلزی و وسایل لازم، دو نفر از راه دور با هم تماس برقرار نمایند. [12] .
[ صفحه 113]
آقای دهخدا در لغت نامه می گوید: جلدقی [13] در كتاب خود «نهایة الطلب» مشكلات و فشارهای بسیاری كه شیمی دانهای عرب در آغاز اشتغالشان به این علم تحمل می كردند، حكایت می نماید و نسبت به جابر بن حیان می گوید كه او چندین بار از مرگ نجات یافته، و مقام و اهمیت او غالبا دستخوش اهانت جهال گردیده و به علم و فضل وی حسد می برده اند و او ناچار شده است، بعضی از اسرار صناعت (شیمی) را، به هارون الرشید و یحیی برمكی و پسران وی، فضل و جعفر، بروز دهد و همین مطلب باعث توانگری و ثروت آنان گردید. چون برامكه مورد سوءظن هارون الرشید واقع شدند و دانست مقصود آنان انتقال خلافت به علوی ها، به كمك مال و جاه خودشان است، همه آنان را كشت.
جابر بن حیان، از ترس جان، ناگزیر به كوفه فرار كرد، و تا زمان مأمون، مخفی می زیست؛ سپس بیرون آمد.
البته بنا بر نقل ابن ندیم در فهرست و حاجی خلیفه در كشف الظنون، وفات جابر در سال 160 هجری است، اما چنان كه روایت جلدقی را صحیح بشماریم، ناچار باید بگوییم كه جابر بعد از این زمان، مدتی طولانی حیات داشته، چون مأمون در سال 198 هجری به اریكه خلاقت قدم گذاشت. [14] .
جابر، پس از گرفتاری دوستان دانش دوست خود (برامكه)، از بغداد تبعید و مدت ها گرفتار آوارگی بود. سپس به طور پنهانی به كوفه رفت و در خانه موروثی پدرانش بی سروصدا می گذرانید، و تمامی وقت خود را در آزمایشگاه وسیعی كه زیرزمین ساخته بود، به تجربیات علمی مصروف می داشت؛ و هنگامی كه مأمون عباسی بر تخت خلافت نشست، به جستجوی عالم مزبور پرداخت. جابر با احترام از گوشه انزوا بیرون آمد، اما، دیگر عمر او برای مصاحبت با خلیفه وفا ننمود، سر بر بستر نهاده و جان به جان آفرین تسلیم نمود.
یكی از علمای اروپا، وقتی عقیده جابر بن حیان را توضیح می دهد، چنین می نویسد: اگر چه عملیات طبیعی در عصر حاضر، قایل به تركیب فلزات از گوگرد و سیماب نیست؛ ولی ما نمی دانیم كه چرا هر وقت به كشف معادن طلا و نقره دست می یابیم، اطمینان داریم كه در همان گوشه كنارهای معدن، جیوه و گوگرد هم وجود دارد.
علمای قدیم، در میان فلزات گوناگون جهان، بیش از دو سه فلز را نمی شناختند مثلا: طلا و نقره و آهن. و این جابر بن حیان بود كه برای نخستین بار به وجود فلزات دیگر هم در كانهای دنیا پی برد، منتها وسیله استخراجش را به دست نداشت. [1] .
شخصیت بزرگ جابر تنها در فلسفه و نویسندگی او نیست، بلكه بیشتر از آن باید گفت: وی مردی آزمایشگر بود، و مدتهای درازی از عمر خود را در تركیب و تجزیه و تحلیل مواد گوناگون صرف كرد، و از هیچ گونه فعالیتی كه در عملیات كیمایی خود به كار می برد، خسته نمی شد، تا آنكه در شیمی امروزی، چندین ماده اصلی موجود است كه زاییده عملیات جابر بوده است، و كشف همان مواد اصلی را می توان مادر ترقیات كنونی شیمی نام نهاد.
جابر پایه گذار كیمیای قدیم و مؤسس شیمی جدید است. ترقیاتی كه اروپاییان در این علم نموه اند، در اثر پایه و بنایی است كه جابر اساس آن را پی ریزی كرده بود.
دكتر حتی می گوید: «نخستین كسی كه درباره ی طریقه تركیب داروها رساله ای نوشت، جابر بن حیان، پدر كیمیای عرب، بود.
بنابر روایات، وی شاگرد امام ششم، جعفر صادق (ع) نیز بوده است. جابر بیش از هر شیمی دان سلف، به اهمیت تجربه در كنجكاوی های خود اعتقاد داشت. و در پیشبرد شیمی از لحاظ نظری و علمی كوشش قابل ملاحظه ای كرد.
روایت های اروپایی كشف بسیاری از تركیبات شیمیایی را به او نسبت می دهند. كتاب های
[ صفحه 110]
منسوب به جابر، پس از قرن چهاردهم، در اروپا و آسیا، مهمترین كتب شیمی به شمار می رفت، و محقق است كه بسیاری مطالب تازه به علم شیمی افزوده است. جابر دو عمل مهم شیمی یعنی تكلیس و احیاء را از لحاظ علمی توصیف كرد، و نیز روش های قدیم را كه برای تبخیر و تصفیه و ذوب و تبلور به كار می رفت، تغییر داد. گر چه این نكته كاملا محقق نیست كه جابر طریقه به دست آوردن اسید سولفوریك و اسید نیتریك و تیزاب سلطانی را كشف كرده باشد، اما، وی به جای نظریه ارسطو درباره تركیب فلزات فرضیه دیگری نهاد كه تا قرن هیجدهم، یعنی اوایل دوران شیمی جدید، بر جا بود». [2] .
دكتر گوستاولوبون فرانسوی می نویسد: علمای اسلام، راجع به فلزات و نباتات و تركیب آن و متحجرات، تصانیف زیادی نمودند. مواد مهمه ای كه شیمی دانان یونان از آن بی اطلاع بودند، مانند: تیزاب سلطانی، الكل، جوهر گوگرد و تیزاب فاروق و... تماما از ایجاد و اكتشافات علمای مسلمین می باشد. مسلمین عمل تقطیر و غیره را كه از كارهای اساسی علم شیمی است، جاری و معمول داشتند. و این كه می نویسد: لاووازیه [3] موجد علم شیمی می باشد، باید در نظر داشت كه هیچ علمی دفعة ایجاد نشده است؛ چنانچه اگر لابراتوارهای هزار سال پیش مسلمانان و اكتشافات مهمه آنان در علم شیمی نبود، هیچ گاه لاووازیه نمی توانست در این علم قدمی به جلو بگذارد.
سپس دكتر گوستاولوبون می نویسد: از شیمی دانهای بزرگ اسلام، جابر بن حیان است. از كتب به جا مانده، چنین استفاده می شود كه او از خواص گازها اطلاع داشته؛ زیرا در یكی از كتب خود می نویسد: چون گازها با اجسام مركب شوند، شكل و خاصیت خود را
[ صفحه 111]
از دست می دهند و در حقیقت از آن چه كه بودند، تغییر می كنند. و اگر بخواهند آن ها را از اجسام باز گیرند، در این صورت ممكن است، دو حالت روی دهد: یكی آن كه گازها به تنهایی متصاعد گردیده و جدا گردد و اجسام طرف تركیب آن ها به جای خود بمانند، دیگر آن كه گازها و اجسام دفعة از بین رفته و فانی گردند.
دكتر گوستاولوبون بعد از بیان این جملات می نویسد: در تصنیفات جابر بن حیان، تركیبهای ذكر شده كه قبلا معمول نبوده است، مانند: جوهر شوره، تیزاب سلطانی، قلیاب، نوشادر، جیوه قرمز و سنگ جهنم [4] و....
جابر بن حیان اول كسی است كه در كتب خود، یك سلسله عملیات شیمیایی، از قبیل: تقطیر، تبخیر، انحلال، تجزیه و تركیب و غیره را، بیان نموده است. [5] .
علامه شهرستانی می گوید: دانشمندان اروپا، همگی اعتراف دارند كه نوزده عنصر از عناصری كه تا به امروز كشف شده است، از كشفیات جابر بن حیان است. جابر می گوید: برگشت تمام این عناصر، به یك عنصر است و آن عبارت از عنصر قوی برق و آتش است كه در باطن كوچك ترین ذره از ذرات ماده مستور است.
سپس علامه شهرستانی اضافه می كند: این گفته جابر كه در دنیای تاریك دیروز، به تعلیم از امام صادق علیه السلام، آن را اظهار داشته است، با نیروی عجیب الكترون [6] كه در دایره اتم كشف گردیده است نزدیك به یكدیگر و با هم مطابقت می كند. [7] .
جابر نخستین دانشمند اسلامی است كه به نحو مؤثری، علم شیمی را بر پایه آزمایش بنا نهاد و همین خصوصیت است كه به كار او جنبه علمی می بخشد. وی در این مورد، از دانشمندان یونانی قدم فراتر نهاد، و نتایج درخشانی را كه در آثار او منعكس است، به دست آورد.
دانشمند معروف مصری، عبدالرحمن بدوی، در كتاب «الحاد فی الاسلام» كه خلاصه شده نوشته های «پل كراس» است، چنین می نویسد: زحمات جابر بزرگ ترین گامی است كه
[ صفحه 112]
در قرون وسطی برای پایه گذاری علم طبیعی، بر مبنای اصولی كه بر كمیت و مقدار استورا است، برداشته شده است. این جز هدف علمای طبیعی امروز نمی باشد. از این جا عظمت و نبوغ دانشمندی چون جابر نمایان می گردد و همین كافی است كه تاریخ علوم جدید و قدیم، او را در صف اول قرار دهد.
نكته دیگر كه بیشتر مایه اعجاب است و بعضی دانشمندان بدان اشاره كرده اند، این است كه جابر و ابوریحان خاصیت رادیواكتیو و اجسام را به طور مبهمی درك كرده بودند و جابر مدعی بود كه این راز طبیعی در تمام فعالیت های طبیعی مؤثر است. [8] .
علامه شهرستانی می گوید: كشف رادیوم را به جابر نسبت داده اند؛ زیرا او در یكی از رساله هایش گفته: هر كه می خواهد خورشید تابان را، در دل شب تاریك قیرگون، مشاهده نماید، چنین و چنان كند. [9] .
در روایات افسانه ای بغداد، از قدرت علمی و صنعتی جابر چیزها نقل شده است. از جمله آن كه: جابر، برای یحیی بن خالد برمكی، صندوقی به ظرفیت یك انسان اختراع كرد كه به هوا بالا می رفت. [10] و مردی از فلز ساخته بود كه كار نگهبان را انجام می داد، و نزدیك شدن به آن مرد فلزی، قواعدی داشت، و اگر كسی بدون رعایت آن، می خواست از مقابل او بگذرد با شمشیر بر فرقش می زد. [11] .
نظریه اختراع چیزی شبیه تلفن با تلگراف، از جابر، به وسیله علمای طبیعی بعد وی، نقل شده است كه می گویند: ممكن است با رشته های فلزی و وسایل لازم، دو نفر از راه دور با هم تماس برقرار نمایند. [12] .
[ صفحه 113]
آقای دهخدا در لغت نامه می گوید: جلدقی [13] در كتاب خود «نهایة الطلب» مشكلات و فشارهای بسیاری كه شیمی دانهای عرب در آغاز اشتغالشان به این علم تحمل می كردند، حكایت می نماید و نسبت به جابر بن حیان می گوید كه او چندین بار از مرگ نجات یافته، و مقام و اهمیت او غالبا دستخوش اهانت جهال گردیده و به علم و فضل وی حسد می برده اند و او ناچار شده است، بعضی از اسرار صناعت (شیمی) را، به هارون الرشید و یحیی برمكی و پسران وی، فضل و جعفر، بروز دهد و همین مطلب باعث توانگری و ثروت آنان گردید. چون برامكه مورد سوءظن هارون الرشید واقع شدند و دانست مقصود آنان انتقال خلافت به علوی ها، به كمك مال و جاه خودشان است، همه آنان را كشت.
جابر بن حیان، از ترس جان، ناگزیر به كوفه فرار كرد، و تا زمان مأمون، مخفی می زیست؛ سپس بیرون آمد.
البته بنا بر نقل ابن ندیم در فهرست و حاجی خلیفه در كشف الظنون، وفات جابر در سال 160 هجری است، اما چنان كه روایت جلدقی را صحیح بشماریم، ناچار باید بگوییم كه جابر بعد از این زمان، مدتی طولانی حیات داشته، چون مأمون در سال 198 هجری به اریكه خلاقت قدم گذاشت. [14] .
جابر، پس از گرفتاری دوستان دانش دوست خود (برامكه)، از بغداد تبعید و مدت ها گرفتار آوارگی بود. سپس به طور پنهانی به كوفه رفت و در خانه موروثی پدرانش بی سروصدا می گذرانید، و تمامی وقت خود را در آزمایشگاه وسیعی كه زیرزمین ساخته بود، به تجربیات علمی مصروف می داشت؛ و هنگامی كه مأمون عباسی بر تخت خلافت نشست، به جستجوی عالم مزبور پرداخت. جابر با احترام از گوشه انزوا بیرون آمد، اما، دیگر عمر او برای مصاحبت با خلیفه وفا ننمود، سر بر بستر نهاده و جان به جان آفرین تسلیم نمود.
[1] دانشمندان نامي اسلام، ص 92 و 93.
[2] تاريخ عرب - فيليپ خليل حتي - ص 464 و صفحات 486 - 485.
[3] لاووازيه، آنتوان لورانLavoisier (1794 - 1743 م)، در پاريس از پدر و مادري ثروتمند زاده شد، و زير نظر استادان نجوم و گياه شناسي و شيمي و زمين شناسي به مطالعه پرداخت. پس از اتمام دوره حقوق، بار ديگر به علوم طبيعي گراييد و سه سال بعد، در آن هنگام كه جواني بيست و پنج ساله بود، به عضويت فرهنگستان سلطنتي علوم برگزيده شد. از او رساله معروفي هم در باب اقتصاد سياسي موسوم به «ثروت هاي زيرزميني فرانسه» به جا مانده است. اين كتاب يكي از مهم ترين كتبي است كه در مبحث اقتصاد نوشته شده است. از جمله خطراتي كه جان لاووازيه را به مخاطره انداخته بود و بيشتر جنبه سياسي داشت، هنگام انقلاب كبير فرانسه در سال 1789، يعني در آن هنگام كه انقلابيون زمام امور پاريس را درست داشتند، رخ داد.
سرانجام اين دانشمند در سال 1794 در دادگاه انقلابي به جرم خيانت به ملت! همراه جمعي ديگر، تسليم تيغه گيوتين شد.
از لاووازيه به عنوان پايه گذار شيمي جديد نام برده مي شود، و قانون «بقاي جرم» از اوست.
[4] جسمي بلوري كه در آب به خوبي حل مي شود، و به عنوان داروي ضد عفوني مصرف مي گردد. و در پزشكي از آن براي از بين بردن بافت هاي اضافي تراخم، استفاده مي شود.
[5] تمدن اسلام و عرب، ص 626، (چاپ دوم).
[6] الكترون ذرات كوچكي است كه اطراف هسته اتم با سرعت سرسام آوري، در حدود سه هزار كيلومتر در ثانيه، حركت مي كند، و داراي بار الكتريكي منفي مي باشد. الكترون چندان كوچك است كه بايد 400 ميليارد از آنها را در كنار هم قرار داد تا خطي به طول يك ميلي متر تشكيل شود.
[7] الدلائل و المسائل، ج 5، ص 51.
[8] دانشمندان نامي اسلام، ص 95.
[9] الدلائل و المسائل، ج 5، ص 53.
[10] مانند بالن ها كه با گاز هيدورژن يا هليوم پر مي شود و به خاطر سبك تر بودنش از هوا به طور طبيعي صعود مي كند.
[11] دانشمدان نامي اسلام، ص 93.
[12] سال ها پس از مرگ جابر، مردي به نام الكساندر گراهام بل Bell (1992 - 1847 م)، تلفن را اختراع نمود. او كه آموزگار كر و لال ها بود، و از كر بودن شاگردانش رنج مي برد، به اين فكر افتاد كه يك گوشي بسازد تا كرها به وسيله آن صداها را بشنوند. روزي در هنگام آزمايشات، ناگهان متوجه شد كه به وسيله برق مي توان ارتعاشات را از جايي به جاي ديگر فرستاد. بل براي ساختن دستگاهي كه مكالمه از راه دور را ممكن سازد، به تحصيل در رشته برق پرداخت، و بالاخره پس از سال ها موفق به انجام مقصود خويش گشت.
[13] جلدقي مؤلفي است كه در تاريخ شيمي دانهاي عرب بسيار مطلع بوده است و در سال 762 هجري وفات يافته است.
[14] لغت نامه دهخدا، ج 16، ماده جابر بن حيان، نقل شده از محمود عرفان مترجم مقاله اسماعيل مظهر.